Sabirin hər şeirinin öz hekayəti, öz tərcümeyi-halı var. Sabir şeirləri XX əsrin əvvəllərində yaranıblar, o yüzildən XXI əsrə, yeni minilliyə keçiblər, həm də keçmiş yadigarı, köhnə irs kimi deyil, elə günlə həmnəfəs qoşqular kimi ömürlərini davam etdirirlər və bu gedişlə, yəqin ki, hələ əsrlərcə də diri qalacaqlar.

İndikilər və gələcəkdəkilər o gümana da düşə bilərlər ki, Sabir şeirinin hər misrasında duyulan tamam-kamallıq, bitkinlik, yəqin, həmin qoşquların hərəsini yüz dəfə yazıb-pozmaqdan, cilalayıb sığallamaqdan əmələ gəlib. Sətirlər, beytlər dəyişə-dəyişə, yontalana-yontalana, pardaqlana-pardaqlana gəlib bu kamil hallarına çıxıblar. Hələ ki Sabirə zamanca yaxınıq, o şeirlərin bir qisminin yaranma tarixçələrindən xəbərdarıq, ona görə də həmin mənzumələrin çoxunun çaparaq - elə bir neçə dəqiqə ərzində, bəzilərininsə lap anidən - bədahətən doğulduğundan xəbərimiz var. Hər şeir və onun doğuluşuna səbəb olmuş əhvalat təfsilatı ilə yazılsa, "Hohhopnamə"nin yanında hərəsi elə o qalınlıqda alına biləcək daha bir neçə cild ortaya çıxar.

Mollanəsrəddinçi Məhəmmədəli Sidqinin xatirəsi bizi Sabirin bir taziyanəsinin doğulduğu dəqiqələrə aparır. Yada salır ki, Sabirlə birlikdə poçtdan "Molla Nəsrəddin"in ünvanına gələn jurnal-qəzetləri götürməyə getmişdik. Bağlamanı alıb tramvaya mindik. Mən başladım qəzetləri vərəqləməyə. Onlardan bir neçəsində Molla Ərəszadə imzası ilə yazan Axund Məmmədtağının palaz boyda məqalələri dərc edilmişdi, hamısının da axırında yazılmışdı ki, "mabədi var" - yəni hələ davam edəcək. Sabirə üz tutub gileyləndim ki, qəribə işdir, bu Molla Ərəszadənin məqalələri haçandandır davam eləyir, yenə qurtarmır. Baxıram ki, bu biri qəzetlərdə çıxan yazıların altında da yazıb ki, hələ ardı var. Sabir bir söz demədi, gülümsündü, o da təzə qəzetləri vərəqləməyə başladı. Az sonra həmin qəzetlərdən birini uzatdı mənə ki, bir haşiyəsinə fikir ver. Qəzetin haşiyəsində Sabir qələmlə bir bəndlik şeir yazmışdı:

Molla Ərəszadənin, vay, yenə mabədi var,

Yazdığının yox sonu, ənənə mabədi var.

Gündə çıxan qəzetənin bircəsi boş keçməyir,

Bir gecəlik mətləbin yüz sənə mabədi var.

Sidqi Sabiri nə qədər yaxından tanısa da, onun qəfildən hər mətləbə söz qoşa bilməsinə bələddisə də, yenə məəttəl qalmışdı ki, axı iki daşın arasında, tramvay gedə-gedə, mən Ərəszadə söhbətini tamamlayar-tamamlamaz bunca duzlu, həm də mənalı bir şeiri Sabir necə düzüb-qoşdu?

Axund Məmmədtağı Ərəszadə (1867-1911) vaxtının nüfuzlu din xadimlərindən idi, Nəcəfdə mükəmməl təhsil almışdı, mətbuatda da mütəmadi olaraq dini-əxlaqi mövzuda silsilə məqalələrlə çıxış edərmiş və onun yazılarını seçdirən də bəhs etdiyi mövzulara alimanə baxışıymış. Axund Ərəszadənin "Təşrih-i fəraiz" adlı kitabı da 1907-ci ildə Tiflisdə nəşr edilmişdi (Bəlkə mətləbdən bir qədər aralı düşdüm, amma bunları da yazım ki, unudulmuş bir insan haqda indi onun barəsində xəbərlər çatdıra biləcək tək adamdan - Axund Məmmədtağının nəvəsi, unudulmaz akademikimiz Həmid Araslının qızı, dəyərli alimimiz Nüşabə xanımdan aldığım bu soraqlar itib-batmasın. Çünki bu bilgilər bir yandan bir ailənin, bir nəslin macəralı ömrünün bilinməz səhifələrinə işıq tutursa, digər tərəfdən də Gəncə ziyalılığının ötən əsrin əvvəllərindəki və elə həm də sonrakı çağlardakı mənzərəsini daha dolğun görməyə yol açır. Bu da Sabirin vasitəçiliyi ilə baş tutan daha bir savab əməl olsun. XX əsrin əvvəllərinin Gəncə ruhaniləri arasında maarifpərvər şəxsiyyətlər az deyilmiş. Elə dini işləri ilə yanaşı, millətpərvər fəaliyyətləri ilə ad çıxarmış, sonralar Qafqazın yeddinci şeyxülislamı mərtəbəsinədək ucalmış Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadəni (1853-1938) xatırlamaq yetər. O dövr Gəncə mədrəsələrində dərs deyən ruhanilər həm dərin bilik yiyələri, həm də əsl mənəviyyat adamlarıymış ki, sovetlər onların əksərini həbslərə atdı, sürgünlərdə çürütdü, əldəqayırma şura mollaları yetişdirərək dini də, ruhaniliyi də urvatdan çıxartdı. Nüşabə xanım deyir ki, Həmid müəllim ona mədrəsədə savad öyrətmiş müəllimlərini sadəcə minnətdarlıqla xatırlamazmış, onları ananda hər dəfə qəhərlənərmiş. Axund Məmmədtağı o qəbil üstün üləmadanmış. Həyat yoldaşı vəfat edəndən sonra Dürribəyimlə evlənir və bu izdivacdan da sabahın görkəmli alimi Həmid Araslı dünyaya gəlir. Ancaq əvvəlki evliliyindən axundun Hacı adlı bir oğlu da varmış. Bəlkə də çoxlarının xəbəri yoxdur ki, nəğmələri dillər əzbəri olan Telman Hacıyev həmin Hacının övladıdır, yəni Həmid Araslının qardaşoğlusudur. Ata bir, ana ayrı olsalar da, axıracan aralarında ögeylik qətiyyən hiss edilməyib, bir-birinə olan mehrləri uşaqlarına da keçib. Həmid müəllim atasını iki yaşında itirmişdi, heç surətini xatırlamırdı. Dürribəyim çox keçmədən yenidən ərə gedəsi olur. Dul qalandan sonra imkanlı olduğunu bildiklərindən sərvətinə tamah salaraq onu almaq istəyən, hətta götürüb qaçmaq həvəsinə düşənlər az deyilmiş, ona görə daha uyğun hesab etdiyi bir adamla ləngimədən ailə həyatı qurmağı daha münasib hesab edir. Nüşabə xanımın söyləməsincə, Həmid müəllim onun təhsili qayğısına qalmış, nəvazişini əsirgəməmiş atalığından razılıqla danışarmış. Yeri gəlmişkən, Axund Məmmədtağı Ərəszadə müsəlman hüququ sahəsində sanballı alimlərdən sayılırmış və onun bizə gəlib çatan yeganə əsərinin də mövzusu miras məsələləri, vərəsəlik hüququnun müxtəlif təfərrüatları ilə bağlıymış. Həmid Araslı anasını da erkən itirmişdi və uşaqlıq illərinin kədərli xatirələrindən biri kimi anasının bu sözləri də yadından çıxmırmış ki, atandan xeyli mal-dövlət, çoxlu kitablar qalmışdı. Onları səninçün qoruyub saxlaya bilmədim. Xüsusən də atanın kitablarını, əlyazmalarını. Klassik ədəbiyyatımızın gizlin qatlarını aşkara çıxarmaq yolunda zəhmətləri çox olan Həmid Araslı atasının da irsi, taleyi ilə çox maraqlanarmış və bunu da aydınlaşdırıbmış ki, Sabirgilin də diqqətini cəlb etmiş silsilə məqalələrini Axund Məmmədtağı Ərəszadə elə ard-arda çoxlu məqalələrlə mətbuatda görünmək naminə deyil, bir para mühafizəkar din adamının həmlələrinə qarşılıq olaraq, onların söylədiklərini fiqh və şəriət qanunlarına söykənərək elmi əsaslarla rədd etməkçün qələmə alıbmış. Axundun mütərəqqi insan olması, "Molla Nəsrəddin"i də mahiyyətcə ruhuna yaxın dərgi sayması, onu bədxahlardan qorumağa çalışması 1910-cu ildə "Günəş" qəzetində dərc edilmiş "Tiflisdə məktəb məsələsi, yaxud "Molla Nəsrəddin"ə cavab" adlı məktub-məqaləsində aydınlığı ilə əksini tapıb. Ərəszadə bir tərəfdən "Molla Nəsrəddin" məcmuəsi millətimiz üçün faydalı, qiymətli bir ayine-yi ibrətdir" deyərək dərginin yüksək dəyərini verir, o biri yandan da qaragüruhdan ehtiyatlı olmağa çağırır, ürəyindən keçənlərin hamısını qələmə gətirməyinin rəva olmadığına işarəylə: "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinin müdiri bilməlidir ki, hər sözü yazmaq istəmirəm" söyləyərək, ehtiyatlı olmağa səsləyir ki, "qərəz-i şəxsi sahibləri onu özlərinə alət-i intiqam edib öz heysiyyətindən düşürə bilməsinlər".

Sabirin hər bir şeirinin də deyil, bəzən tək misrasının, hətta zarafatyana yazılmış ayrıca beytinin də arxasında həyat həqiqəti dayanır ki, onlardan agah olunca sanki sətirlərin rəngi də dəyişir, onlar daha artıq ətə-qana dolub canlanır, məhrəmləşir.

Elə bu qoşa sətir ki, Sabirin ürəkboşaltması, bir az da özünə vədetməsi kimidir ki, şairin sirdaşlarından biri, görkəmli aktyorumuz Hacağa Abbasovun şahidliyi olmasaydı, haradan bilərdik bu sətirlərin içində əsl həqiqətdə gizlənən hansı mətləbdir.

Yemiş ü yelpənəy ü duz yemərəm,

Tövbə olsun, dəxi qarpız yemərəm.

Niyə belə deyir, bu beyti hansı səbəb doğurub? Hacağa Abbasov Balaxanıda Sabirlə birlikdə müəllimlik elədiyi çağların bir əhvalatını yada salır ki, Sabir daim qarın xəstəliyindən şikayətlənirdi, bir gün də bütöv bir qarpızı təkbaşına yemiş, halı xarab olmuşdu, məktəb müəllimləri birtəhər onu özünə gətirirlər. Bir az toxtayınca Sabir götürür bloknotunu və həmin iki sətri yazır...

...Sabir şairliyin yalnız vəzni, qafiyəsi yerində, təşbihləri əlvan, səslənişi qulaq oxşayan mənzumələr deyil, gerçəkləri olduğu kimi təsvirə çəkən, içində həm də ağrı-acı daşıyan şeirlər yazmaqdan ibarət olduğunu həm özü, həm də başqaları üçün vəzifə, borc, öhdəlik kimi müəyyənləşdirmiş az söz ustalarındandır.

Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım,

Gördüyüm nik ü bədi eyləyim izhar, yazım.

Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım,

Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım.

Sabir ömrü boyu vicdanının əleyhinə getmədi. Həmişə düzü hamar, rəvan, necə var elə yazdı, həyatı boyu da nakəsə, nadana, kəcə, əyriyə qənim kəsildi. Gerçəkləri namusla qələmə aldığından, pisi pis, yaxşını yaxşı yazdığından ona inandılar. Yüz cür təhrif edənlər, qulp qoyanlar, şər atanlar tapılsa da, insaf gözü ilə baxanlar Sabirin dürüst, doğru səsini həmişə eşitdilər, onu sevdilər, ona inandılar, ardınca getdilər. Məhz düzü düz, əyrini əyri yazdığı üçün də Sabirə həmişə inanacaq, həmişə iman gətirəcək, həmişə də onun ardınca gedəcəklər.

...Sabirin şair bəxtində, bəlkə də Sabirdən daha əvvəl bizim naxışımızda xoş təsadüfdən yadigar qalan xatirə var ki, insanı bir an içində XX yüzilin əvvəllərinə apara bilən möcüzəli zaman maşını kimidir.

Sabir o dövrdə yaşamış yeganə ədibimizdir ki, onunla doğruçu jurnalist müsahibəsi hesab edilə biləcək bir söhbət də günümüzə gəlib çatıb. Həmin söhbəti aparan elə Sabir kimi tarixdə qalmaq haqqı qazanmışlardan olan söz loğmanı Salman Mümtazdır. Əhvalat vaqe olur 1910-cu ilin iyununda. Bir neçə günlüyə Aşqabaddan Azərbaycana gəlmiş, buradan da Tiflisə yola düşəcək Salman Mümtaz o ünvandaymış ki, mən artıq 40 ilə yaxındır hər gün oradayam və yüz ildən bir az qabaq müvəqqəti mehmanı olduğu məkanda Mümtaza daimilik qalacağı, hər gün insanların gözləri qabağında olan, elə mənzilinə bərabər geniş guşə düzəltmişəm. İndiki Nizami muzeyinin binasında o vaxtlar Bakının bu həndəvərdəki ən yaxşı hoteli sayılan "Metropol" yerləşirmiş və Salman Mümtaz orada qalırmış. Ancaq işlə bağlı yolun o tayındakı "İslamiyyə" mehmanxanasına baş çəkərkən heç gözləmədiyi halda orada Sabirlə rastlaşır. Dərhal öz hotelinə qayıdaraq hesablaşır və Sabirə yaxın olsun deyə "İslamiyyə"də iri bir otaq götürür. Birinci dəfə 1893-cü ildə Türkmənistanda qarşılaşdığı Sabirlə yenidən görüşünün necə baş verdiyini Mümtaz elə reportaj dəqiqliyiylə təsvir edir ki, sanasan o vaxt çəkilmiş bir ağ-qara kinoxronikaya baxırsan: "Sabirin Bakıya köçməsindən xəbərim yox idi. Bakıda qalmağımda məqsəd o zamanın məşhur müəllimlərindən olan qutqaşınlı Süleyman bəy Əbdülrəhimbəyovdan İsmayıl bəy Qutqaşınlı haqqında məlumat almaq idi. O, İsmayıl Mahmudzadənin "İslamiyyə" mehmanxanasında qalırdı. Süleyman bəy ilə görüşmək üçün ora getmişdim. Koridorda birdən-birə Sabirlə üz-üzə çıxdıq. Mən onu tanımadım, o məni tanıdı. Sabir:

- Əfv ediniz, gözümə tanış gəlirsiniz, - deyə məni saxladı. Mən də: - Çox ola bilər, - deyib dayandım.

Sabir 17 il qabaq Aşqabadda olan görüşümüzü xatırlatdı və onu yerli-yataqlı söyləməyə başladı. Əl verdi, salamlaşdıq. Sabirlə bərabər "İslamiyyə"nin zalına girdik. Qırmızı fəsli bir bakılı ilə tanımadığmız bir müəllim bilyard oynayırdı. Biz zalın uzaq bir guşəsinə çəkilib oturduq. Bir az söhbət etmişdik ki, söz şeirdən, "Molla Nəsrəddin" məcmuəsindən düşdü və bir neçə dəqiqədən sonra mənim məcmuə ilə sıxı əlaqədə olduğuma mültəfit oldu və təəccüblə mənə üzünü tutaraq: "Siz Salmansınız?" - deyə sual etdi. Mən də "Hə" dedim. Lütfən ayağa duraraq əl verdi və ikinci dəfə tanış olduq".

Mümtaz bunu da xəbər verir: "Sabir məni o axşam Əhməd Kamal, şamaxılı Məmmədtağı Gülüyev və Məhəmməd Hadi ilə tanış etdi. Bəha Səid adlı bir türk bizə yanaşaraq salam verdi..."

Diqqət edirsinizmi adi bir mehmanxana dəhlizindəki işığın gurluğuna?! Dövr elə dövr imiş ki, hansı səmtə baxsan, gözünə şəxsiyyətlər, istedad saçan simalar dəyirmiş.

Həmin mehmanxanadakı digər mənzərəni də elə pəncərədən baxırmış kimi aşkarca görür, bu səsləri də elə yanımdakı küçədən gəlirmiş kimi eşidirəm - doyunca söhbət edə bilməkçün Mümtaz Sabirə təklif edib ki, şair də onun otağına köçsün. Gecə gec yatdıqları üçün yataqdan gec də qalxmağı düşünürmüşlər, ancaq səhər onları yuxudan ovaxtkı Bazarnı, sonrakı Hüsü Hacıyev, indiki Azərbaycan küçəsindən ötən konkaların zəng səsi, bazar əhlinin sübh ertədən qalxan hay-küyü oyadıb. Salman Mümtaz dəftərini açıb, qələmini götürüb suallarını verir, Sabir danışdıqca onun söylədiklərini kəlməbəkəlmə yazır...

Və həmin müsahibə də bu gün bizimçün Sabirin yaradıcılığına, onun ədəbi dünyagörüşünə, bir insan olaraq təbiətinə, daxili aləminə çıraq tutan mötəbər mənbədir. O suallardan birində hər maraqlandığının dərininə getməyi xoşlayan Mümtaz Sabirdən xəbər alır ki, "Molla Nəsrəddin" dərgisinin 18-ci sayında "Gözəlim" adında bir şeiriniz çıxıb, ancaq qəribədir, şeirin üçüncü bəndi bir başqa, beşinci bəndi bir ayrı bəhrdədir. Bunun səbəbi və hikməti nədir?

Sualı ona görə belə qoyur ki, Sabir kimi yüksək peşəkarın belə ibtidai yanlışlığa yol verəcəyinə inanmır, fərz edir, yəqin, burada şairin nəsə məqsədi var. Sabirin cavabı isə bir daha göstərir ki, bəzən həyatda heyrətlə baxdığımız, mübhəmliyinin sirrini açmağa baş sındırdığımız bir çox başverənlərin ardında ən adi güzəran gerçəkləri durur. Sabir gülümsünüb qayıdır ki, bunun səbəbi mürgüləməkdir və başlayır izah etməyə ki, gecələr "Səda" qəzetində korrektorluq edirəm, idarə pul sərf eləyərək son xəbərlərlə əlaqədar xüsusi teleqramlar almadığından gecə saatlarına qədər gözləyir ki, "Kaspi", "Həqiqət" və sair qəzetlər çap olunsun, orada çıxan xəbərlər götürülür, tərcümə edilir, düzülür, basılır, mən də korrekturasına baxıram. Bəzən isə o qəzetlərin çapı ləngiyir, çox gec saatda olur, mən də arada mürgü döyürəm. Bu şeiri Haşım bəyin mətbəəsində başlamışam, bir-iki bəndini yazandan sonra yuxulamışam, ayılanda ardını davam eləmişəm. Yalnız şeir çap olunandan sonra səhvimi tutdum, onda da artıq iş-işdən keçmişdi.

Salman Mümtaz soruşur ki, indiyəcən yazdığınız şeirlərdən ən çox hansını bəyənirsiniz?

Az qala əzbər bildiyim o müsahibəni mən ilk dəfə 1970-ci illərdə tələbə ikən Mümtazın əlyazmasından oxumuşam, sonra ustadın əsərləri toplusunda da nəşr edildi, yenə oxudum və dəfələrlə qayıtmışam, elə ilk dəfə mütaliə etdiyim maraqla əvvəldən-axıracan bir sətrini də ötürmədən, doyulmaz bir filmi yüz dəfələrlə seyr edirmiş kimi diqqətlə nəzərdən keçirmişəm. Ancaq hər dəfə bu suala və Sabirin həmin sualına cavabına çatanda ürəyimdən bir xiffət keçib.

Mümtazın sorğusunun müqabilində Sabir deyir ki, yaxşı şeirlərimi hələ bundan sonra yazacam. Və Mümtaz əl çəkmir ki, bundan sonra haçan?

Və Sabir zarafata salır: "Mürgüləməyəndə".

Heyhat, əbədi mürgü gəldi və bizi Sabirin yazacağı yeni və şairin bəlkə, vəd etdiyi kimi, özünün də bəyənəcəyi daha gözəl şeirlərdən məhrum etdi...

Ancaq təsəlli budur ki, Sabirin bizə bəlli şeirləri yaşadıqca bizi həmişə oyaq Dahiyə doğru aparacaq və o şeirlərin havasıyla nəfəs aldıqca mürgüləmək hürküsündən uzaq olacağıq.

...Qəlibləşmiş və ilk baxışdan tam məntiqi də qavranılan bir deyim var ki, Sabiri Sabir edən "Molla Nəsrəddin" məktəbi oldu. Söz yox, haqq var, dərginin ab-havası tək Sabiri yox, bu mizah toplusuna yaxından-uzaqdan bağlı hər kəsi öz qaçılmaz cazibəsinə saldı, öz ahənginə köklədi, tərbiyələndirdi, yönəltdi. Ancaq Sabir "Molla Nəsrəddin"ə yolladığı ilk şeirindən artıq Sabir idi və həmin məşhur deyimi əslində əksinə də söyləmək mümkündür ki, "Molla Nəsrəddin"i də "Molla Nəsrəddin" edən həm də Sabir oldu. Sabiri çox sevmiş, onun bir para şeirlərinə də cavablar yazmış Abdulla Şaiqin bir xatirəsi Sabirin yaradıcılığındakı mizah damarının əslində "Molla Nəsrəddin"dən öncə də var olduğunu təsdiqləməkdədir. O xatirəsi 1905-ci ilə aparır, hələ "Molla Nəsrəddin" doğulmayıb, günlərin birində Şaiqlə Sabir tanış olurlar və etiraf etdiyi kimi, "iki-üç saat ərzində Sabir onu özünə bağlayır". Mirzə Ələkbər mövhumatçı dükan qonşusu olan xəsis alverçiyə yazdığı həcvi oxuyur və Şaiqin sözüncə, bu şeir o taciri o qədər canlı və təbii təsvir edirmiş ki, hamısı şaqqanaq çəkib gülür. Birlikdə olduqları həmin saatlar əsnasında Sabir şeirlərindən də oxuyur və Şaiq həmin ilk görüşdən nəticə çıxarırdı: "Qəzəllərindən çox həcvlərini bəyəndim. Bu həcvlərdəki kəskinlik, təbiilik şairin bu sahədə böyük bir istedada malik olduğunu xəbər verirdi".

Şaiq bunu da unutmamışdı ki, Şamaxıda, Sabirin sabunçu dükanında əyləşib bu söhbətləri etdikləri saatlar boyunca içəriyə bircə nəfər də olsa müştəri boylanmır. Şaiq üzrxahlıqla deyir ki, yəqin, bizim ayağımız ağırdır ki, bu müddətdə qapını açan olmadı. Sabir tarixi sözlər deyir ki, yox, bu, sizin ayağınızdan deyil. Bu avam camaatın içini təmizləmək əlimdən gəlmir, heç olmazsa üst-başını, zahirini təmizləyim deyə sabun dükanını açdım, neyləyim ki, zalım uşaqları bu təmizlənməkdən də qaçırlar!

Sabirin payına düşmüş qısa ömür içərisində umduğu nə idi? Nəyin naminə, nəyin uğrunda çalışırdı? İstəyirdi ki, millətini onu içərisindən aşağıya basan ağırlıqdan qurtarsın, millətinə layiq olduğu genişlikdə və ucalıqda uçmaqçün qanadlar versin. İstəmirdi ki, milləti başıqapazlı, diliqısa, gözüyuxulu qalsın, amma:

Yat, yat, bala, laylay,

Yat, qal dala, laylay, -

deyirdi.

Kinayə ilə, ağrı ilə belə söyləsə də, məqsədi səksəndirmək, ayıltmaq idi, çünki bütün geriliklərin ilk və əsas səbəbini elə uyumaqda, mürgü döyməkdə tapırdı. Ona görə də təkrar-təkrar hayqırırdı, yenə "oyanın" deyirdi, ondan daha təsirli olan və daha tez oyandıra biləcək - bu qəflət röyasından qalxmağa tələsməyin, - söyləyirdi, böyür-başdakılara da tövsiyə edirdi ki, səs salıb yatanları diksindirməsinlər, qaramat uyquya dalanların saqqız kimi yuxusuna haram qatmasınlar:

Səs salma, yatanlar ayılar, qoy hələ yatsın,

Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın.

Tək-tək ayılan varsa da, Haqq dadıma çatsın,

Mən salim olum, cümlə cahan batsa da, batsın.

Məhz həmişə, tarixin bütün dövrlərində belə olub - yalnız özünü, öz rifahı və zənginliyini düşünənlər, öz qulağıdincliyinin və asudəliyinin qeydinə qalanlar səy ediblər ki, digərləri yuxuya daha çox dalsınlar, qara camaat mürgü döyməkdə davam etsin, onlar da öz işlərində olsunlar, bir ucdan xımır-xımır söksünlər. Ona görə də Sabir istehza ilə dönə-dönə "ayılma", "yat", "mürgü döy", "lal ol", "sus" deyəndə də həmişə millətini heç vaxt mürgü döyməməyə, yuxuya dalmamağa, qəflət içərisində qalmamağa, dilsiz-ağızsız olmamağa çağırırdı və əmin idi ki, onun mübarizələrini özü həyatda olmadığı çağlarda şeiri davam etdirəcək. Ona görə də sabahlara ən dərin inamlarla səslənirdi:

Mən gedərsəm, var olsun amalım,

Yaşasın şəhriyar-i hürriyyət!

...Böyük Üzeyir bəy bu sözləri yazanda cavan oğlan idi, 26 yaşı vardı, təqvimdə 1911-ci ilin 5 avqustu idi və məqaləsi "Məlumat" qəzetində dərc edilmişdi. Ancaq məgər Üzeyir bəy haçansa gənc olubmu? Olsun ki, hər kəs kimi, onun da zahiri ötüşən illərə, fəsillərə uyğun dəyişib, amma düşüncəsiylə, həyata baxışlarıyla, qiymətvermələri, yolgöstərmələriylə o, 21 yaşında "Mətbuatda işlənən siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin rusi türki-türki rusi" lüğətini hazırlayıb nəşr edəndə də, 22 yaşında "Leyli və Məcnun"u doğuraraq mədəniyyətimizdə yeni bir yol açanda da məgər göründüyü yaşında idimi?

Sabirin vəfatından lap az keçirkən "Məlumat" qəzetində dərc edilən bu məktubunu yazanda da Üzeyir bəy artıq oturuşmuş, dünyanı və insanı dərk etmiş ağsaqqal kimi idi. Hələ şairin 40-ı da çıxmamışdı. Üzeyir bəy əvvəlcə üzrxahlıq edirdi ki, Bakıda yox idim, yaylaqdaydım, o səbəbdən qəzetlər əlimə çatmır, hadisələrdən xəbər tuta bilmirdim. Və məqsədini izhar edir ki, bu yazını yazmaqda niyyətim gələcəkdə Sabirin tərcümeyi-halını yazanların diqqətini bir mühüm nöqtəyə yönəltməkdir: Mirzə Cəlilin ömür-gün yoldaşı Həmidə xanım Sabirin ağır xəstələndiyini Qarabağda eşidir, Şamaxıya yolxərci göndərir ki, şair Tiflisə gəlib müalicə olunsun, Sabir Tiflisə çatınca başqa bir yerdə - mehmanxanada-filanda qalmasına icazə verməyərək onu öz evində, "Molla Nəsrəddin" redaksiyasında yerləşdirir, ən yaxşı həkimlərə göstərir, istəyirmiş ki, əməliyyat olunsun, ancaq Sabir buna razılıq verməyəndə yenə bütün məsrəflərini ödəyərək onu üç ay öz mənzilində saxlayır, şairin külfətindən ötrü çox darıxdığı, Şamaxıya getmək istədiyini öyrənincə təklif edir ki, pul göndərim, ailəni də bura gətirsinlər, səninlə bir yerdə olsunlar, Sabir buna da qol qoymayanda onu hörmət-izzətlə Şamaxıya yola salır.

Üzeyir bəy bunların mütləq qəzet səhifəsində əks olunmasını, gələcəkdə Sabirin tərcümeyi-halını yazanların nəzərə almasını niyə çox istəməsinin səbəbini də belə izah edir ki, qoy gələcəyin adamları görsünlər ki, bir qadın bizim bir böyük şairimizi qorumaq üçün nə zəhmətlərə qatlaşıb, hansı himmət göstərib.

Və bu kiçicik yazısında bütün millət balalarına verilən bir öyüd, bir ibrət olmasa, Üzeyir bəy Üzeyir bəy olmaz, cavankən qoca sayılmazdı. Sadaladıqlarından nəticə çıxarırdı ki, Sabir kimi şairi diriliyində təqdir edən bir kişi tapılmadısa da, kişi qeyrətli Həmidə xanım kimi bir qadın oldu və milyonları olan kişilərin etmədiyini etdi, sərvəti xirtdəyəcən olan kişilərə rəğmən varını Sabirin səhhəti üçün sərf etdi.

Əlbəttə ki, dərsdir! Əlbəttə ki, milli hafizəyə həkk olunmalı örnəkdir!

XX əsr çoxdan arxada qalıb. Nə Sabir var, nə Mirzə Cəlil, nə Həmidə xanım. Ancaq nəcib əməl yaşayır. O dövrün Sabirə və Sabir kimi millət pərvanələrinə biganə baxan milyonçuları milyonlarını özləri ilə götürə bilmədən, hamı kimi fani dünyadan köç ediblər.

Cinsi kişi sayılsa da, kişiliyi elə üstündə oturduğu sərvətdən ibarət olan, kişiliyi pulun çoxluğunda görən kişi qırıqları ilə müqayisədə Üzeyir bəyin əsl kişi adlandırdığı qeyrət sahibi Həmidə xanım Cavanşirəsə bu dünyada Allahın ona nəsib etdiyi var-dövlətdən yüz qat artığını özü ilə axirətə aparmaq qismətmiş.

Dünyada heç bir xeyirxah əməl itmir, uçub getmir, unudulmur, indi üstündən onillər keçəndən, əsrlər, minillər dəyişəndən sonra da sayğıyla anılır, ömrü boyu çox savab işlər görmüş Həmidə xanım Cavanşirə, Mirzə Cəlilə bir daha rəhmətlər oxutdurur!..

Ruhca, fikircə yaxın olan insanlara tale sanki elə fitrətdən bir ahənrübalıq - maqnitlik, təbiətinə uyğun digərini özünə doğru çəkmək keyfiyyəti də bağışlayır.

Sabirlə Şaiq ilk görüşdəncə yaxın dostlara çevrilmişdilər, axıracan da o təhər qaldılar, çünki hətta heç görüşməmişdən də onların arasında sonrakı duyğu, amal, əqidə birliyini yaradacaq körpü varmış.

Qardaşı Hacıbala Zamanov Üzeyir bəylə dost olmuş, Qori seminariyasında birgə təhsil almış, uşaqlıq illərində bibioğlusu Abbas Səhhətlə birgə Sabiri dəfələrlə görüb-eşitmiş yanıqlı müğənnimiz Yavər xanım Kələntərli xatırlayırdı ki, digər bibioğlusu Əlicabbar Orucəliyev Şamaxıda seçilən, sayılan insanlardan idi, Şamaxının üzdə olan ziyalılarından çoxu tez-tez onun evində qurulan məclislərə toplaşardı, Səhhətlə Sabirsə daha tez-tez gələrdilər. Yavər xanım ona hələ uşaqlıq illərində Əlicabbarın söylədiyi və yadında həmişəlik qalsın deyə dönə-dönə təkrarladığı bir əhvalatı mənə nağıl etmişdi. Deyir, Abdulla Şaiq 1905-ci ildə Gürcüstanda Suran yaylaqlarında dincələndən sonra Şamaxıya gələndə Əlicabbargilə düşmüş, gecəni orada qalmışdı. Tanınmış şair və müəllimin Əlicabbargildə olduğunu eşidincə Abbas Səhhət də gəlir ora. Abbas Səhhət oradaydısa, təbii ki, ayrılmaz rəfiqi Sabir də həmin şeir-ülfət məclisində olmaya bilməzdi. Yavər xanımın həmin günlə bağlı xatirəsindəki bir məqam çox maraqlı idi və Əlicabbar Orucəliyev də sanki bunu dönə-dönə söyləyirmiş ki, Yavərin yaddaşına biryolluq hopsun.

O gecə Əlicabbargildə çıraq xoruz banınacan yanılı qalır. Bu gecənin hər dəqiqəsini qənimət bilən hamısı səhərə qədər oyaq qalır. Gecədən dan yeri qızaranacan saatlar şeirlərlə müşayiət olunur. Birini Sabir deyir, ardınca Səhhət başlayır, növbətisini Şaiq, sonra yenə obiri, sonra yenə digəri...

Bir-iki gün Şamaxıda qalandan sonra Şaiq yol alır Bakıya və evinə yetişincə təəssüratı ilə dolu olduğu Şirvan görüşlərinin təsiri ilə üç məktub göndərir: biri Əlicabbar Orucəliyevə, obiri Abbas Səhhətə, digəri Mirzə Ələkbər Sabirə. Məktublarında əvvəlcə hal-əhval tutur, Şamaxıda keçirdikləri unudulmaz gecəni yada salır və axırda da "Vətən" adlı bir təzə şeirini yazır. Çox keçmir ki, Bakıya, Şaiqə də Şamaxıdan üç cavab məktubu gəlir. Bunlar da ənənəvi nə var-nə yoxdan başlasalar da, Abbas Səhhətlə Sabirin namələrində də şeirlər varmış. Şaiqin "Vətən"inə cavab olaraq hər ikisi öz "Vətən"ini məktubuna əlavə edibmiş.

Şaiqin yazdığı "Vətən" ortadadır, kitablarında dönə-dönə işıq üzü görüb:

Ey çeşmimin önündə mücəssəm, vətən, vətən!

Qəlbim kimi ələmlərə həmdəm, vətən, vətən!

Sənsən səbəb bəqa-yi dil ü can-i natəvan,

Canım kimi nolar səni sevsəm, vətən, vətən!

Aç, aç o qəmli köksünü, ey məxzən-i məlal,

Bas bağrına bu Şaiqi möhkəm, vətən, vətən!

Səhhətin yazdığı da bəllidir:

Könlümün sevgili məhbubu mənim

Vətənimdir, vətənimdir, vətənim!

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz.

Yavər xanım da könül titrədən avazı ilə misilsiz "Şur"unda o Səhhət "Vətən"inə özgə bir sevimlilik, ayrı bir hüsn bəxş edib.

Ancaq Sabirin yazdığı elə həmin ruhda olan "Vətənim" şeiri itib-batıb. Yavər xanımın yaddaşında bibioğlusu Əlicabbarın Abbas Səhhətin dilindən dediyi sözlər də yaşayırdı. Səhhət söyləyibmiş ki, Sabirin "Vətən"i ikimizinkindən də qüvvətli alınıb.

Və Sabir qələminin bəhrəsi olan neçə belə gözəl şeir haqqında bilgimiz olsa da, heyiflər ki, onlar əlimizdə yoxdur - hansılarısa biryolluq qeyb etmişik, hansılarınınsa ayrı-ayrı parçaları bəllidir.

Ancaq Sabirin hər şeiri əslində elə əziz vətəni tərənnüm edən bir gözəlləmə deyilmi?!

"Hophopnamə"nin ilk Səhhət nəşrində yer almış, sonralar Məhəmməd Peyğəmbərə həsr edildiyi üçün sovet dönəmində daim kənara qoyulmuş, Füzuliyə təxmis olaraq yazılmış şeirdəki bu misraları hər dəfə dilə gətirirkən elə zənn edirəm bu sözləri Sabir müqəddəslərin ən ucası saydığı milləti, yurdu haqqında deyir:

Çöhre-yi hur işıqlandı cəmalinə görə,

Taq-i Kəsra yıxılıb tağ-i hilalinə görə,

Qızarıb rəng-i şəfəq ariz-i alinə görə,

Bəzənüb cənnət-i fidövs vüsalinə görə!

Sabira! Tök fərəhindən yüzünə əşk-i tərin,

Sınsa bazari nolur əşkinə nisbət göhərin?!

...Sabirlə Şaiq dostluğu, könüldaşlığı elə saf, elə sarsılmaz idi ki, onları bir-birindən ölüm də ayıra bilmədi. Sabirdən sonra Şaiq xeyli yaşadı və nə qədər ki sağ idi, onun yaddaşında və qələmində Sabir də diri idi. Şaiq qələmə aldığı, nəşr etdirdiyi xatirələrində tez-tez böyük dostunu anırdı, ona şeirlər həsr edirdi, Sabirin şeirlərinə cavablar yazırdı. Sabirlə Şaiqi qovuşduran xətlərdən biri də onların ikisinin də müəllimliyi idi. Yalnız məktəb, sinif müəllimi olmaları deyil, ilk növbədə Millət Müəllimi olmaları! Ancaq əlbəttə ki, onlar hər ikisi sözün birbaşa mənasında da dərs otağına girən, qarşısında şagirdlər əyləşən, bildiklərini övladlarla paylaşan müəllimlər idilər. Və həm o, həm bu mənada Müəllim olduqlarına görə Sabir də, Şaiq də əllərində qələm olduğu müddətcə həm bütöv millətə hesablanmış şeirlər yazdılar, həm də uşaqları, yetişən nəsli tərbiyələndirmək üçün köhnəlməz qoşqular yaratdılar.

1907-ci ildə Sabir "Əkinçi"sini yazmışdı, 1913-cü ildə Abdulla Şaiq də buna bənzəyən (əslində elə həmin şeirə cavab olan) "Əkinçi və xan"ı qoşdu. Köhnə nəslin ağsaqqalları xatırlayırdılar, uşaqlığı 1920-30-cu illərə təsadüf etmişlərdən eşitmişdim ki, həmin dövrdə məktəblərdə keçirilən müsamirələrdə şagirdlər Şaiqlə Sabirin o iki şeirini - "Əkinçi" ilə "Əkinçi və xan"ı bir-birindən ayırmadan, yanaşı oxuyurlarmış. Sabir həyatdan gedəndə bunu faciə, millətin və həm də özünün ən ağır şəxsi kədəri kimi qarşılayanların birincisi Abdulla Şaiq idi.

Və sızlayan qələmi ilə Sabirə hüznlü şeir həsr etmişdi. O şeirin hər misrası riqqət oyadır, amma bu iki sətirdə Sabirin iqbalı, istiqbalı əks olunub, ən uzaq sabahlarda da əbədi yaşayacağının təsdiqi var:

Sabira, yox, sən ölməyib, dirisən,

Sabit əncüm gibi sönər kimisən.

Aydınlıq gecələrdə irili-xırdalı ulduzların sayrışdığı "Süd yolu"na - o nəhayətsizliyə baxın. Sayı 200 milyarda çatan bu səyyarələrdən hansılarısa lap çoxdan sönüb. Hələ bizim qalaktikadan o yandakı bir neçə yüz qalaktikanın özünün hərəsində nə qədər ulduz var! Əbədiyyət və sonsuzluq timsalı kəhkəşanda işıldamaqda davam edən nə qədər ulduzlar bizdən xəbərsiz bəlkə də yüzillərdir ömrünü başa vurub. Ancaq aramızda neçə-neçə işıq illəri məsafə olan həmin ömrü bitmiş ulduzların işıqları bizə doğru gəlməkdə davam edir. onları bərq vuran gördükcə də heç kəs ağlına belə sığışdırmaq istəmir ki, onların həyatı lap çoxdan bitib - nuru yayılmaqda davam edirsə, işığı bizə çatırsa və hələ bizdən sonrakı başqa neçə nəsillərə də yetişəcəksə, deməli, canlıdırlar, yaşayırlar, ömürlərini davam etdirməkdədirlər.

Şaiq də Sabiri məhz o cür sönən, amma həmişə də SÖNMƏZ qalan və qalacaq ulduza bənzədir.

Düz deməyibmi, Sabir işığı hər gün səninlə, mənimlə, bizimlə deyilmi?

O nur hələ neçə işıq ili yol gedəcək?

Akademik Rafael Hüseynov

525-ci qəzet